Bir Devrimin Sinema Öyküsü ya da Bir Sinemanın Devrim Öyküsü: Dziga Vertov

Dziga Vertov

Yüzyılla kıyaslandığında “kısa” diyebileceğimiz bir süre önce, insanlık tarihiyle kıyasladığımızda ise “uzun” diyemeyeceğimiz bir evveliyata sahip olan sinema tarihinin “ilkler” argümanını değiştirecek gibi duran ve kayıp olarak bilinen bir belgesel film bulundu. Bu film, Darya Borisova, Svetlana Ishevskaya ve Nikolay İzvolov’un çalışmalarıyla restore edilip orijinaline en yakın hale getirildi.

2017’de Rusya’nın en büyük devlet arşivlerinden olan Rusya Devlet Edebiyat ve Sanat Arşivi’nde bulunan filmin ilk gösterimi 2018’de, dünyanın IDFA: International Documentary Film Festival Amsterdam olarak tanıdığı Amsterdam Uluslararası Belgesel Film Festivali’nde yapılırken devamını Helsinki ve San Sebastian’daki gösterimler izledi. Film, geçtiğimiz yıl 41. Uluslararası Moskova Film Festivali’nde gösterildi.

Bu yıl itibariyle 102. yaşına girmiş olan filmin yönetmeni sinemaya az çok ilgisi olan insanlara yabancı gelmeyecektir: Dziga Vertov
Bulunan bu film, Dziga Vertov’un ilk filmi sayılan “Devrimin Yıldönümü” (Годовщина Революции).

Keza IDFA organizatörleri “Devrimin Yıldönümü” isimli belgesel filmi “muhtemelen şimdiye kadar yapılmış ilk uzun metrajlı belgesel” olarak adlandırıyor. Belgeselde Lenin ve Troçki gibi yalnızca Sovyetler Birliği tarihine değil aynı zamanda dünya tarihine de nam salmış isimleri görmek mümkün. Nikolay İzvolov’un açıklamasına göre orijinal filmden yalnızca %2’lik bir kayıp mevcut, filmin %98’i bulunmuş durumda.

Yerleşim Mıntıkası’nda Bir Aile

David veya Denis Kaufman, 1896 yılında henüz Çarlık Rusya sınırlarında bulunan ve günümüz Polonya sınırları içerisinde yer alan Bialystok’ta Yahudi bir ailenin ilk çocuğu olarak dünyaya geldi. Yaşadıkları yer Çarlık Rusya’nın “Yerleşim Mıntıkası” (Черта Оседлости) olarak adlandırılan bölgesindeydi. “Yerleşim Mıntıkası” 1791’den 1917’ye kadar kendi içinde değişen sınırlara sahip (bu uygulama 1917’de son bulmuştur), Yahudilerin yerleşmesine izin verilen Çarlık Rusya’nın batı sınırlarında bulunan bölgeye verilen isimdi. Bunun dışında, Yahudilerin özellikle merkezi Rusya’ya kalıcı veya geçici olarak yerleşmeleri yasaktı. Bu uygulamanın henüz son bulmadığı tarihlerde David’in iki kardeşi daha dünyaya geldi: Moisey ya da Mihail ve Boris.

Kaufman ailesi çocuklarının eğitimlerine büyük önem verdi, özen gösterdi. 1907’ye gelindiğinde Fransızca, Almanca ve doğa bilimleriyle arası iyi olan David, Bialystok’ta gerçek bir Rus okuluna gitmeye başlamıştı. Bir süre sonra kardeşi Moisey de aynı okula başladı. Kısa bir zaman geçmiş birbirlerine Rus isimleriyle seslenmek durumunda kalmışlardı: Denis ve Mihail. Şehirde sık sık Yahudi Pogromları (Еврейский Погром)’nın olması Kaufman kardeşleri böyle bir güvenlik tedbirine yöneltmişti.

Tüm bu zor koşullarla birlikte Denis Kaufman bu yıllarını bol bol okuyarak geçirdi. Mihail Kaufman, Denis’in çocukken okumaya olan bu düşkünlüğünü şu sözlerle anlatmıştır:

Derslerin hatırlatılmasından rahatsız olmamak için her gün öğle yemeğinden hemen sonra ve tatil sabahlarında bir yerlere kaybolurdu. Onu bulmaya çalışırdık, ama boşuna. Ahırın avlusunda inzivaya çekildiği kimsenin aklına gelmezdi.

Denis yazmayı da denedi: Meksikalı devrimciler hakkında bir macera romanı ve iktidardaki muhafazakarları alaya alan birkaç politik şiir. Ancak yazdıklarının çoğaltılması ve gazetede basılması bir yana, şehirdeki genel aramaların başladığına dair söylentiler bile yazdıklarının kül olmasına yetti.

Savaş Yılları ve Başka Şehirler

Rus okulundan sonra Denis, piyano çalmayı öğrendiği bir müzik okuluna gitti. 1914’te Birinci Dünya Savaşı başladıktan kısa bir süre sonra Kaufman ailesi önce Kiev’e daha sonra da Mogilev’e taşındı. Denis 18 yaşına geldiğindeyse orduya alındı. Müziğe olan yeteneği sayesinde askeri müzik okulunda çalışmaya gönderildi. Bu dönemde savaş ve toplu tahliye nedeniyle “Yerleşim Mıntıkası” uygulaması sona ermeye başlamıştı. Bunun da etkisiyle Kaufman başkente taşındı ve burada eğitim almaya karar verdikten sonra Petrograd’da Psikonöroloji Enstitüsü’ne girdi. Enstitü, Yahudileri ve kadınları kısıtlama olmaksızın kabul etti.

Bu yıllarda Denis ya da David Kaufman olarak bilinen geleceğin yönetmeni, kendine “Dziga Vertov” takma adını aldı. Yine bu yıllarda fütüristlerle arkadaş oldu.

Sinemaya Adım

1916 yılında Petrograd’da huzur, iyice şehri terk etmişti. Sokaklarda ayaklanmalara dönüşen mitingler gerçekleşiyor ve bu da Vertov’a Bialystok’taki Yahudi pogromlarını hatırlatıyordu. Moskova’ya gitmeye karar verdi ve hukuk öğrencisi olarak Moskova Üniversitesi’ne başladıysa da 1918’de okulu bıraktı. 1917’de devrim Rus topraklarına girmişti. Vertov iş aramaya başladı. 1918 baharında geleceğin başarılı yayıncılarından biri olacak olan Mihail Koltsov, Vertov’u Moskova Film Komitesi’nde sekreter kâtibi olarak görevlendirildi. 1918-1919’da İç Savaş olaylarına adanmış ilk Sovyet film dergisi olan “Film Haftası” (Кинонеделя/Kinonidelya) nın kurulmasında yer aldı, çekimler yaptı ve sonrasında derginin derleyici-editörü oldu.

İlk Film

Vertov, dergi için çekilen parçaları biriktirmiş; Şubat 1917’den Kasım 1918’e kadar Rusya’nın en önemli olayları sayılan gösterileri, geçici hükümet toplantılarını, Kurucu Meclisin dağılmasını kurgulamış ve o dönem için oldukça önemli sayılabilecek olan “Devrimin Yıldönümü” (Годовщину революции) nü gerçekleştirmişti. Diğer filmler maksimum beş kopya halinde yayınlanırken “Devrimin Yıldönümü” 40 kopyayla, bazı kopyalar birkaç yıl boyunca propaganda trenleriyle dolaşmak üzere, ülke çapında gösterildi. Bir zaman sonra film yavaşça unutulacak, kayıp olarak kabul edilecek ve yazının başında da belirtildiği gibi yüzüncü yaşında tekrar seyircisiyle buluşacaktı. Yine ilerleyen zamanlarda Vertov ile 1919’da Moskova Film Komitesi’nde tanıştığı Yelizaveta Svilova hayatlarını birleştirecekti.

Propaganda trenleriyle ülkeyi gezmeye başlayan Vertov, çekimler yapmaya devam etti. O dönem çektiği filmlerden birinin jeneriğine bir kez kendi ismini eklemeye teşebbüs ettiyse de kendisine, belgesellerin yönetmenlerinin olamayacağı, onları gerçekliğin yönettiği söylendi.

Dziga Vertov, düzenleme denemelerine başladı. Sinema komitesi binasının yakınında daha önce soyluların yaşadığı terk edilmiş iki katlı bir ev vardı. Vertov, kameraman arkadaşı Alexander Lemberg’den kamerasıyla girişte durmasını ve yavaş bir efektle çekim yapmasını istedi ve çatıya tırmanarak aşağı atladı. Dziga Vertov birkaç çürükle kurtulsa da korkudan son gülümsemeye, duyguları filme birkaç saniye içinde yansımış ve yönetmen şu sonuca varmıştı: Sıradan bir bakışla erişilemeyen kısa uçuşu kameranın yardımıyla görebilmek, bunun adı “Sinema Gerçeği” (Киноправда / Kinopravda). Bu deneyim tarihe “Vertov’un Sıçraması” (Прыжком Вертова) olarak geçti.

1922’ye gelindiğinde Vertov, sinema konusunda benzer düşünenlerle “Kinoki/Kinooki” (Кинооки/Киноки: Sinema Gözlü İnsanlar) grubunu kurdu ve kendilerinden bahsettiği “Мы/Mıy” (Biz) manifestosunda yayınladı. (Manifestoyu türkçe aratmak için “Bir manifesto çeşitlemesi” başlığı “Biz” başlığından daha büyük kolaylık sağlayacaktır.) Kısa süre önce ordudan dönen kardeşi Mihail Kaufman ve eşi olacak Yelizaveta Svilova da grubun bir üyesiydi.

Özetle Kinoklar, sinemanın tüm sanatların karıştırılmasıyla ortaya çıkan sentezlerin karşısında durdular. Sinema, gerçekle bütünleşmeliydi.
Ayrıca Vertov, Biz manifestosunun sonunda aşağıda gösterilen şemayı da önermişti.

Çeşitli üniversitelerde göstergebilim ve sinema tarihi üzerine dersler veren, Letonya Ulusal Sinematek Danışmanı ve Chicago Üniversitesi profesörü, sinema teorisyeni Yuri Tsivyan, Vertov’un teorisiyle ilgili şunları anlatıyor:
“Vertov’un teorisine pratikte gerçekten bağlı olup olmadığını sorguladım. Öğrenmek için Cinemetrics adlı bir çeşit sayaç olan özel çevrimiçi bir program kullandım. Her montaj birleştirmede (splice), bir tuşa basarsınız ve bunun sonucunda çekimin ortalama uzunluğunun bir değişiklik eğrisini elde edersiniz. Ayzenştayn’ın da adlandırdığı gibi, parçanın uzunluğu denir. Sinemetrik yardımıyla “Kinopravda” dan birini “ölçtüm” ve aşağıdaki grafiği aldım.”

Tsivyan birkaç ölçüm daha yaptıktan sonra Vertov’un teorisine pratikte gerçekten bağlı olduğunu gördü. Ölçümlerin sonucu ve Kinopravda çekimleri Biz manifestosunda Vertov’un önerdiği şemadaki gibiydi.

Kinoklar, Kinopravda ve Kino-Glaz

Kinoki grubu, 1922-1925 yılları arasında “Kinopravda” ekran dergisi için 23 çekim yaptı. Bu çekimler, ülkeyi dolaşan ajit-trenlerle yapıldı.

Vertov, 1924 yılında Sine-Göz (Кино-Глаз/Kino-Glaz) çalışmalarına da başlamıştı. Manifesto hazırlığından Kino-Glaz adı altında çıkarılmaya başlayan bir dizi filme kadar 1924 ve ’25 üretim açısından oldukça verimli bir yıl oldu. Bu yıllarda Vertov’un pek çok makalesi yayınlanmakla, pek çok film çalışması gerçekleşmekle birlikte 1925 yılında “Sine-Göz” (Kino-Glaz) filmi, Paris Dekoratif Sanatlar Sergisi’nde gümüş madalya aldı.

1926’da, tüm dünyanın bildiği Kino-Glaz (Sine-Göz) manifestosunu yayınladı.

Kahrolsun burjuvazinin düzmece senaryoları!
Yaşasın hayatın kendisi!

Kino-Glaz Manifestosu

1929’da yönetmen, “Sine-Göz Nedir” (Что такое киноглаз) konulu bir raporla Almanya’ya gitti ve çeşitli yerlerinde çevirmene ihtiyaç duymaksızın konuşmalar yaptı. Aynı yıl, yine tüm dünya tarafından bilinen “Kameralı Adam” (Человек с киноаппаратом) filmini tamamladı.

2014 yılında, İngiliz Film Enstitüsü (BFI) tüm zamanların en iyi belgeseli için yaptığı oylamada ana ödülü, Dziga Vertov’un yönettiği “Kameralı Adam” filmi aldı.

Bir Yaşamın Sonuna Doğru

Vertov, ömrünün sonuna kadar üretmeye çalışarak yaşadı. 1930’da Sovyetler birliğinin ilk sesli belgesel filmlerinden olan Donbass Senfonisi ya da bilinen diğer ismiyle Coşku filmini çekti. 1931’de Charlie Chaplin, bu filmle ilgili Vertov’a övgü dolu bir mektup gönderdi.

1934’de yine sesli filmlerden olan “Lenin Hakkında Üç Şarkı” (Три песни о Ленине) yı çekti ve aynı yıl 2.Venedik Film Festivali’nde bir ödül aldı.

1937 yılında Sovyet kadınları hakkında yaptığı propaganda filmi “Ninni” (Колыбельная), Ekim Devrimi’nin 20. Yılı şerefine Moskova’da gösterilen film, birkaç gün daha gösterildikten sonra, Stalin’den hiçbir açıklama gelmeksizin yasaklandı. O saatten sonra artık yönetmene hükümet tarafından film çekme görevi verilmez oldu. 1939’da, Molotov-Ribbentrop Paktı’nın imzalanmasından sonra, Dziga Vertov ve Mihail Kaufman ebeveynlerini Polonya Bialystok’tan çıkarma izni istedi. Ancak yönetmenler reddedildi. Savaş sırasında yakınları toplama kamplarında öldü. 1941’de Dziga Vertov ve karısı Almata’ya gönderildi. 1943’te Moskova’ya dönen Vertov, Dökümanter Film Merkez Stüdyosu tarafından yapılan “Günün Haberleri” (Новости дня) için çalıştı. 1954’te Moskova’da yaşamını yitirdi.

Dünyada Dziga Vertov İzleri

1960’ların sonu 70’lerin başına gelindiğinde Vertov ve kuramı, İtalyan Yeni Gerçekçiliği’nden, Fransız Yeni Dalga akımına, İngiliz Belge Okulu’na kadar dünyanın pek çok ülkesinden sinemacıları etrafına toplamıştır. Jean Rouch, Jean-Henry Roger, Jean-Pierre Gorin ve Jean-Luc Godard gibi isimler söz konusudur. İngilizcesi olanlar için Godard ve Gorin’in kurduğu Vertov Grubu’yla ilgili bir bağlantı aşağıda mevcut.

https://www.bfi.org.uk/news-opinion/news-bfi/features/jean-luc-godard-dziga-vertov-group

Vertov, yalnızca sinemacılara değil aynı zamanda müzisyenlere de ilham verdi: İngiliz caz grubu Cinematic Orchestra, İngiliz besteci Michael Nyman, Norveçli müzisyen Biosphere…

Dziga Vertov’u tek bir yazıya sığdırmak hem ne yazık ki hem de ne mutlu ki imkansız. Müzikle ilişkisinden, edebiyattaki yerine, günlüklerinden makalelerine, teorisinden pratiğine Vertov’la ilgili irdelenecek çok fazla ana başlık mevcut. Ancak hepsine burada değinmenin çok da verimli olacağı inancında değilim. Mayakovski, Ayzenştayn, Pudovkin, Kuleşov ve Vertov; fütürizm ve Vertov, avangard sinemada Vertov, İtalyan Yeni Gerçekçiği’nde Vertov ve benzeri gibi çoğaltılabilir başlıklarda başka yazıların konusu olsun.

Son olarak bizde pek fazla bilinmeyen, Vertov’un 1924’te propaganda amaçlı çektiği “Sovyet Oyuncakları” (Советские игрушки) isimli çizgi filmini de buraya bırakarak yazıyı nihayete erdiriyorum. İyi seyirler.

Dziga Vertov Kaynakça

• Çarlık Rejimi Gölgesinde Rus Yahudileri: 1881-1882 Pogromları – Tuğba Köse, FAD – Filistin Araştırmaları Dergisi Sayı: 5 (Yaz 2019)
• Nazım Hikmet’in Memleketimden İnsan Manzaraları’nda İmajlar: Toplum, Tarih ve Sinema – Nilay Özer
  İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Bölümü Doktora Tezi, Ankara Ocak 2013
• Rusça – Türkçe Sözlük, Vedat Gültek (Bilim ve Sanat Yayınları, 2004)
• Редактор-составитель автор вступительной статьи и примечаний Дробашенко. – Дзига вертов: Статьи, Дневники, Замыслы (Giriş makalesi ve dipnotların yazarı redaktör S. Drobaşenko tarafından derlenmiştir. – Dziga Vertov: Makaleler, Günlükler, Düşünceler)
• Составители: Е. И. ВЕРТОВА-СВИЛОВА, А. Л. ВИНОГРАДОВА – Дзига Вертов в воспоминаниях современников, Москва «Искусство» 1976 (Derleyenler: E.İ. VERTOVA-SVİLOVA, A.L. VİNOGRADOVA –  Çağdaşlarının Hatıralarında Dziga Vertov, Moskova “Sanat” 1976)
• https://chapaev.media/articles/9973
• https://electro.nekrasovka.ru/books/2217/pages/23
• https://knife.media/dziga/
• https://seance.ru/articles/kinogorod-tsivian/
• https://ru.wikipedia.org/wiki/
• https://www.culture.ru/persons/2292/dziga-vertov
• https://www.culture.ru/materials/75930/kinooko-dzigi-vertova
• http://www.togdazine.ru/